Heel weinig mensen geven echt om vrijheid, om de waarheid, echt heel weinig. Heel weinig mensen hebben lef, het soort lef waarvan een echte democratie afhankelijk moet zijn. Zonder mensen met dat soort lef sterft een vrije samenleving of kan die niet worden gevormd (Doris Lessing).
Volgens Oswald Spengler gaan alle beschavingen na hun opkomst en bloei noodzakelijkerwijs ten gronde. Dit liet hij zien aan de hand van de volgende wereldbeschavingen: de Babylonische, de Egyptische, de Chinese, de Indische, de Indiaans-Mexicaanse, de klassieke of Grieks-Romeinse, de Arabische, Joodse en Byzantijnse. Dit idee is nader uitgewerkt door Arnold Toynbee. Later is dit idee beschreven voor imperia: natiestaten die hun invloed behalve over hun eigen grondgebied uitstrekken over vele landen en grondgebieden elders. Voorbeelden hiervan zijn het Romeinse rijk, de Verenigde Nederlanden vanaf de 17e eeuw en het Britse Verenigd Koninkrijk vanaf de 18e eeuw. De wet van opkomst en ondergang is in deze gevallen duidelijk gebleken, al zijn er in het geval van Engeland en Nederland wel welvarende naties overgebleven.
Hedendaagse imperia zijn Rusland, China en de Verenigde Staten. Rusland is duidelijk in verval, terwijl dat wellicht ook zo is voor de Verenigde Staten (zie mijn vorige blog). Wat China betreft is de toekomst onduidelijk – het krijgt wel een enorme klap door zijn rigide Covid-beleid en zijn partijkiezen voor Rusland.
Steeds wordt het verval van de beschavingen en imperia ingeluid door een paar duidelijke symptomen: toenemende social-economische ongelijkheid, corruptie, verzwakking van het bestuur, toenemende autoritaire bestuursvorm, tirannie. We zien deze symptomen heden ten dage duidelijk in Rusland en de VS, in mindere mate ook in China.
Kan de Europese cultuur zich redden temidden van deze ontbindingsprocessen? Dat hangt af van de kracht van de democratieën in de afzonderlijke staten. Ik kan niet overzien hoe die in alle staten er voor staat, maar voor Nederland is het beeld bepaald ongunstig. In dit verband een lang citaat:
Het bestuur gooit problemen jarenlang bewust over allerlei schuttingen, en moet nu verbaasd constateren dat ze niet vanzelf zijn opgelost. Zo ontstaan er onmenselijke toestanden in de asielopvang en in de jeugdzorg, zijn er onvoldoende ic-bedden, worden kinderen uit huis geplaatst zonder dat goede zorg gewaarborgd is, blijft het toeslagenschandaal dooretteren, worden de Groningers geschoffeerd, moeten rechters eraan te pas komen om de overheid aan haar eigen stikstofregels te houden en kopen ouders bijlessen in om hun kinderen door het examen te helpen – ‘een patroon van onvermogen’, aldus ombudsman Van Zutphen donderdag in Trouw.*)
Daaraan kan ik nog toevoegen het niet doortastend aanpakken van de problemen in de landbouw, de klimaatproblematiek in het algemeen, de vluchtelingenproblematiek, de ongelijkheidsproblematiek, enzovoort en zo verder, door u moeiteloos met andere voorbeelden uit te breiden. De kabinetten Rutte hebben geen verantwoordelijkheid genomen, maar deze afgeschoven naar lagere overheden en andere instanties in de samenleving (zonder ze daarvoor voldoende budgetten te verschaffen). Een recent voorbeeld is weer hoe minister Kuipers de verantwoordelijkheid voor een robuust Covid-beleid neerlegt in de samenleving.
De rijksoverheid in Nederland levert niet. Mocht dat in de nabije toekomst veranderen, en de overheid de problemen in de samenleving wel echt gaan aanpakken, dan zal ze enorme weerstanden oproepen. Het is maar de vraag of deze regering dat zal overleven en de verkiezingen in 2023 en 2025 dan kan winnen. We zullen zien.
Geen wonder dat onze democratie in een crisis verkeert – misschien nog niet zo erg als in de VS, maar wat niet is kan komen.
*) Column Stevo Akkerman in Trouw, 13 mei 2022.