Van de politiek moeten we het niet verwachten. Dat wordt wel gezegd als we denken aan maatregelen in verband met het klimaatprobleem. Maar van wie dan wel? Het bedrijfsleven laat het over het algemeen ook aardig afweten. Enkele goedwillende CEO’s smeken de politieke juist om ingrijpende maatregelen – voor hen is dat de enige manier om de op winst beluste aandeelhouders in toom te houden. Bovendien is de politiek het enige systeem dat een wereldomvattende structuur kent, en dus ook wereldomvattende maatregelen kan nemen.

Maar inderdaad, als we naar de politiek kijken, lokaal, regionaal, landelijk en internationaal, dan is de aanblik weinig verheffend. Het recente gerommel rondom de zorgwet laat dat ook weer zien. Het ontbreekt aan leiderschap, maar ook aan visie. Nauwkeuriger gezegd: er is maar één visie actief en succesvol, en dat is de neo-liberale; het vrije marktdenken, maar die roept in toenemende mate weerstand op.  Wat is er aan de hand?

Voor de Nederlandse situatie heb ik wel enig inzicht in de oorzaken van de malaise. In de Westerse wereld bestaan eigenlijk al sinds de Verlichting drie stromen in de politiek, gebaseerd op de drie waarden van de Franse Revolutie: vrijheid, gelijkheid en broederschap. Een vierde stroming, gebaseerd op een terugverlangen naar oude waarden en structuren, het conservatisme, heeft eigenlijk weinig wortel geschoten behalve in Engeland. Alle politieke partijen kaapten één waarde, en maakten die tot het speerpunt van hun programma: vrijheid door de liberalen, gelijkheid (met daaruit voortvloeiend de idealen van emancipatie en verheffing) door de socialisten, em broederschap door de confessionele partijen.

Omstreeks de negentiger jaren (met name na de val van de muur) kon je wel zeggen dat het democratisch socialisme zijn doelstellingen in de westelijk wereld grotendeels had bereikt. Er was geen schrijnende armoede meer, de arbeiders werden niet meer uitgebuit, gezondheidszorg en onderwijs was voor iedereen toegankelijk. Dat stortte het socialisme in een crisis: wat nu? De ‘oplossing’ die men heeft gezocht is om meer naar het midden op te schuiven: een soort derde weg tussen liberalisme en socialisme in. Dat heeft echter desastreus uitgepakt om twee redenen. Ten eerste bevinden zich in het midden minder kiezers dan de socialisten dachten. Zeker na de grote crisis van 2008 hebben veel meer kiezers een voorkeur voor de extreme flanken: links (SP) of links en rechts tegelijk (PVV). Die extreme flanken voldoen ook aan de conservatieve behoefte: een nostalgisch verlangen naar hoe het vroeger was ( of men dacht dat het was).

Ten tweede bleek een beweging naar het midden te leiden tot een compromis op een compromis. Door eerst al water te doen in de wijn van de eigen socialistische idealen en vervolgens te regeren met midden-partijen als het CDA of D’66, of een rechtse partij als de VVD moesten die toch al verwaterde idealen verder worden afgezwakt. Het resultaat is een soort slap aftreksel dat aan niemand meer valt uit te leggen.

De liberalen hadden intussen veel minder last van de malaise van het midden, omdat ze consequent voor een rechtse, neo-liberale koers hadden gekozen. Al kan wel gezegd worden, dat ook zij bedreigd worden, ook al om twee redenen. Één: ze zijn niet groot genoeg om alleen te regeren, en  moeten dus ook compromissen sluiten, waardoor ze bedreigd worden door de rechterflank. En twee: sinds 2008 wordt in toenemende mate duidelijk dat hun ideologie, het neo-liberalisme leidt tot grote ongelijkheid in de samenleving, en bovendien geen oplossing beidt voor de grote economische en ecologische problemen van deze tijd. Het werkt dus niet.

En de Christenen? Voor een deel zijn ze de lachende derden. Maar hun natuurlijke afkeer van het socialisme (hun broederschaps-ideaal staat in directe concurrentie met het socialistische ideaal van solidariteit) drijft hen in de armen van de liberalen. En dat wordt ze door een deel van hun achterban niet in dank afgenomen. Bovendien ontvalt hen een natuurlijk basis: de christelijke kerk, die immers leegloopt.

Zo zijn dus alle grote stromingen uit het recente verleden in de problemen gekomen. Voor zover ik kan zien zijn in het Westerse buitenland, zelfs in Amerika, analoge processen aan de gang. De politiek is dus lamgeslagen, en toch moeten we het daarvan hebben. Hoe nu verder? Hoe bereiken we vrede op aarde?

Ik had dit blog eigenlijk voor kerstmis willen plaatsen – ik had het ook al klaar maar ben vergeten het te publiceren en daarna ging ik op vakantie. Maar beter laat dan nooit. Om het jaar niet al te somber te eindigen komt mijn volgende blog morgen al. Daarin zal ik een perspectief voor het nieuwe jaar schetsen.

(De analyses in dit blog zijn mede gebaseerd op een artikel van Merijn Oudenampsen in De Groene Amsterdammer van 27 november j.l.)