My blogs are in Dutch but can easily be translated via Google Translate or DeepL

Het was een boeiende maar ook merkwaardige reis: mijn vakantie in Polen. Temidden van echt vakantie plezier – de prachtige na de oorlog herbouwde steden; heerlijk zwemmen in een van de meren in Mazurië; een lekker biertje op een terras – waren er de confronterende bezoeken aan het hoofdkwartier van Hitler, de Wolfschanze, en Auschwitz.

Ik wist natuurlijk wel wat er in Auschwitz had plaats gevonden, en had er ook wel over gelezen, maar voelde nooit de behoefte het te bezoeken: te confronterend. Maar het bezoek was bij deze rondreis inbegrepen; en ik dacht er intussen wel tegen te kunnen – dus vooruit dan maar. Ik heb er geen spijt van, maar wat ik heb gezien aan de hand van een uitstekende, bewogen gids tart werkelijk elke beschrijving. Ik ga dat dan ook niet proberen weer te geven – er zijn uitstekende ooggetuigenverslagen (Elie Wiesel, Edith Eger, Viktor Frankl, en vele, vele anderen; zie internet) – maar kan wel zeggen dat er over lezen toch wel wat anders is dan het daadwerkelijk onder ogen zien. Er zijn geen woorden voor wat daar gebeurd is: woorden als moord, wreedheid, sadisme, misdadigheid zijn alle ontoereikend. Misschien komt ‘duivels’ er nog het dichtste bij.

Vanuit de psychologie en de psychiatrie weten we wel ongeveer hoe de persoonlijkheid van dictatoren in elkaar zit. Als regel zijn het narcisten; dat wil zeggen dat ze zijn blijven steken in een ontwikkelingsstadium dat we allemaal doormaken (beschreven door Freud). Het syndroom wordt gekenmerkt door een opgeblazen zelfbeeld, dat dient ter compensatie van een in feite zeer krakkemikkig zelfbeeld. Waarom zich dat bij sommige personen ontwikkelt, en bij andere niet, is een kwestie van een combinatie van factoren: aanleg, opvoeding en maatschappelijke context. Wanneer deze persoonlijkheidstrek combineert met een psychopathische karakterstructuur spreken we van kwaadaardig narcisme (de term is van Erich Fromm).

Een interessante vraag is waarom we in grote getale achter dit soort ‘leiders’ aanlopen. Ook daarvoor hebben de psychologie en de sociologie wel een (gedeeltelijk) antwoord. Mensen hebben behoefte aan veiligheid en zekerheid, maar het leven is vaak niet veilig en zeker. Dan worden we gevoelig voor de (schijn)oplossingen die de narcistische leider voor onze verwarde en angstige gevoelens biedt.*

Maar waar de psychologie en de sociologie geen antwoord op hebben is waarom sommigen doorschieten in het duivelse gedrag dat te zien was in Auschwitz, en nu bij sommige terroristen, of mensen die met ‘vreugde’ gevangen martelen. Om daar iets van te begrijpen moeten we eens te rade gaan bij onszelf. Wellicht is de kiem van dat gedrag ook bij onszelf te vinden, bijvoorbeeld als we er – als kind? – genoegen in scheppen een ander – of een dier – te pesten, of als we genieten bij het aanschouwen van oorlogsfilms of het spelen van gewelddadige games. Dat wordt psychologisch geduid als een verkapte vorm van uiting van onderdrukte agressie. Al blijft er uiteraard een groot verschil tussen dit relatief onschuldige gedrag en de duivelskunsten die we zagen in Auschwitz – net zoals er een groot verschil is tussen onze eigen narcistische kant en de narcistische of psychotische karakterstructuur. Maar dit soort zelfreflecties helpen wel om daar iets van te begrijpen.**

*Arthur Eaton gaat in de Groene Amsterdammer van 24/25 juli j.l., nr. 30, meer uitgebreid in op deze psychologische karakterstructuren en mechanismen.

** Overigens komt dit gedrag veel vaker voor bij mannen dan bij vrouwen.